ปาตาเล น ปจฺจุฏฺฐาสีติ ปาตาลสฺมิํ น ปติฏฺฐาสิฯ คาธนฺติ ปติฏฺฐํฯ อกฺกนฺทตีติ อนิพทฺธํ วิปฺปลาปํ วิลปนฺโต กนฺทติฯ ทุพฺพโลติ ทุพฺพลญาโณฯ อปฺปถามโกติ ญาณถามสฺส ปริตฺตตาย ปริตฺตถามโกฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อริยสาวโกติ โสตาปนฺโนฯ โสตาปนฺโน หิ เอตฺถ ธุรํ, พลววิปสฺสโก น ติกฺขพุทฺธิ อุปฺปนฺนํ เวทนํ อนนุวตฺติตฺวา ปติฏฺฐาตุํ สมตฺโถ โยคาวจโรปิ วฏฺฏติฯ

5. ทฏฺฐพฺพสุตฺตวณฺณนา

[253] ปญฺจเม ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพาติ วิปริณามนวเสน ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพาฯ สลฺลโตติ ทุกฺขาปนวินิวิชฺฌนฏฺเฐน สลฺลาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อนิจฺจโตติ อทุกฺขมสุขา หุตฺวา อภาวากาเรน อนิจฺจโต ทฏฺฐพฺพาฯ อทฺทาติ อทฺทสฯ สนฺตนฺติ สนฺตสภาวํฯ

6. สลฺลสุตฺตวณฺณนา

[254] ฉฏฺเฐ ตตฺราติ เตสุ ทฺวีสุ ชเนสุฯ อนุเวธํ วิชฺเฌยฺยาติ ตสฺเสว วณมุขสฺส องฺคุลนฺตเร วา ทฺวงฺคุลนฺตเร วา อาสนฺนปเทเส อนุคตเวธํฯ เอวํ วิทฺธสฺส หิ สา อนุเวธา เวทนา ปฐมเวทนาย พลวตรา โหติ, ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานา โทมนสฺสเวทนาปิ เอวเมว ปุริมเวทนาย พลวตรา โหติฯ ทุกฺขาย เวทนาย นิสฺสรณนฺติ ทุกฺขาย เวทนาย หิ สมาธิมคฺคผลานิ นิสฺสรณํ, ตํ โส น ชานาติ, กามสุขเมว นิสฺสรณนฺติ ชานาติฯ ตาสํ เวทนานนฺติ ตาสํ สุขทุกฺขเวทนานํฯ สญฺญุตฺโต นํ เวทยตีติ กิเลเสหิ สมฺปยุตฺโตว หุตฺวา ตํ เวทนํ เวทยติ, น วิปฺปยุตฺโตฯ สญฺญุตฺโต ทุกฺขสฺมาติ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกํ, ทุกฺเขน สมฺปยุตฺโตติ อตฺโถฯ สงฺขาตธมฺมสฺสาติ วิทิตธมฺมสฺส ตุลิตธมฺมสฺสฯ พหุสฺสุตสฺสาติ ปริยตฺติพหุสฺสุตสฺส ปฏิเวธพหุสฺสุตสฺส จฯ สมฺมา ปชานาติ ภวสฺส ปารคูติ ภวสฺส ปารํ นิพฺพานํ คโต, ตเทว นิพฺพานํ สมฺมา ปชานาติฯ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต อารมฺมณานุสโยว กถิโตฯ อริยสาวเกสุ จ ขีณาสโว เอตฺถ ธุรํ, อนาคามีปิ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ

7. ปฐมเคลญฺญสุตฺตวณฺณนา

[255] สตฺตเม เยน คิลานสาลา เตนุปสงฺกมีติ ‘‘สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคโล ตถาคโตปิ คิลานุปฏฺฐานํ คจฺฉติ, อุปฏฺฐาตพฺพยุตฺตกา นาม คิลานาติ ภิกฺขู สทฺทหิตฺวา โอกปฺเปตฺวา คิลาเน อุปฏฺฐาตพฺเพ มญฺญิสฺสนฺตี’’ติ จ ‘‘เย ตตฺถ กมฺมฏฺฐานสปฺปายา, เตสํ กมฺมฏฺฐานํ กเถสฺสามี’’ติ จ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิฯ กาเย กายานุปสฺสีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต วกฺขามฯ อนิจฺจานุปสฺสีติ อนิจฺจตํ อนุปสฺสนฺโตฯ วยานุปสฺสีติ วยํ อนุปสฺสนฺโตฯ วิราคานุปสฺสีติ วิราคํ อนุปสฺสนฺโตฯ นิโรธานุปสฺสีติ นิโรธํ อนุปสฺสนฺโตฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ ปฏินิสฺสคฺคํ อนุปสฺสนฺโตฯ

เอตฺตาวตา กิํ ทสฺสิตํ โหติ? อิมสฺส ภิกฺขุโน อาคมนียปฏิปทา, สติปฏฺฐานาปิ หิ ปุพฺพภาคาเยว, สมฺปชญฺเญปิ อนิจฺจานุปสฺสนา วยานุปสฺสนา วิราคานุปสฺสนาติ จ อิมาปิ ติสฺโส อนุปสฺสนา ปุพฺพภาคาเยว, นิโรธานุปสฺสนาปิ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาปิ อิมา ทฺเว มิสฺสกาฯ เอตฺตาวตา อิมสฺส ภิกฺขุโน ภาวนากาโล ทสฺสิโตติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

8-9. ทุติยเคลญฺญสุตฺตาทิวณฺณนา

[256-257] อฏฺฐเม อิมเมว ผสฺสํ ปฏิจฺจาติ วุตฺเต พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํ, อตฺถโต ปเนตํ นินฺนานากรณํฯ กาโยว หิ เอตฺถ ผสฺโสติ วุตฺโตฯ นวมํ อุตฺตานเมวฯ

10. ผสฺสมูลกสุตฺตวณฺณนา

[258] ทสเม สุขเวทนิยนฺติ สุขเวทนาย ปจฺจยภูตํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อนุปทวณฺณนา ปเนตฺถ เหฏฺฐา วิตฺถาริตาวฯ อิมสฺมิํ สุตฺตทฺวเย สมฺมสนจารเวทนา กถิตาฯ

สคาถาวคฺโค ปฐโมฯ

2. รโหคตวคฺโค

1. รโหคตสุตฺตวณฺณนา

[259] รโหคตวคฺคสฺส ปฐเม ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, ตํ สพฺพํ ทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ สงฺขารานํเยว อนิจฺจตนฺติอาทีสุ ยา เอสา สงฺขารานํ อนิจฺจตา ขยธมฺมตา วยธมฺมตา วิปริณามธมฺมตา, เอตํ สนฺธาย ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, ตํ ทุกฺขนฺติ มยา ภาสิตนฺติ ทีเปติฯ ยา หิ สงฺขารานํ อนิจฺจตา, เวทนานมฺปิ สา อนิจฺจตา เอวฯ อนิจฺจตา จ นาเมสา มรณํ, มรณโต อุตฺตริ ทุกฺขํ นาม นตฺถีติ อิมินา อธิปฺปาเยน สพฺพา เวทนา ทุกฺขาติ วุตฺตาฯ อถ โข ปน ภิกฺขุ มยาติ อิทํ น เกวลํ อหํ เวทนานํเยว นิโรธํ ปญฺญาเปมิ, อิเมสมฺปิ ธมฺมานํ นิโรธํ ปญฺญาเปมีติ ทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ วูปสโม จ ปสฺสทฺธิโย จ เอวรูปาย เทสนาย พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตาฯ สญฺญาเวทยิตนิโรธคฺคหเณน เจตฺถ จตฺตาโร อารุปฺปา คหิตาว โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

2-3. ปฐมอากาสสุตฺตาทิวณฺณนา

[260-261] ทุติเย ปุถู วายนฺติ มาลุตาติ พหู วาตา วายนฺติฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ ตติยํ วินา คาถาหิ พุชฺฌนฺตานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ

4. อคารสุตฺตวณฺณนา

[262] จตุตฺเถ ปุรตฺถิมาติ ปุรตฺถิมายฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ สามิสาปิ สุขา เวทนาติอาทีสุ สามิสา สุขา นาม กามามิสปฏิสํยุตฺตา เวทนาฯ นิรามิสา สุขา นาม ปฐมชฺฌานาทิวเสน วิปสฺสนาวเสน อนุสฺสติวเสน จ อุปฺปนฺนา เวทนาฯ สามิสา ทุกฺขา นาม กามามิเสเนว สามิสา เวทนา, นิรามิสา ทุกฺขา นาม อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺฐาปยโต ปิหปจฺจยา อุปฺปนฺนโทมนสฺสเวทนาฯ สามิสา อทุกฺขมสุขา นาม กามามิเสเนว สามิสา เวทนาฯ นิรามิสา อทุกฺขมสุขา นาม จตุตฺถชฺฌานวเสน อุปฺปนฺนา อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ